Sağlıklı Cinsellik Konuşmaları: Rıza Kavramını Çocuklarımıza Nasıl Öğretebiliriz?

İlk olarak The Good Men Project  sitesinde yayınlanan yazı Akıl Fikir Müessesesi için dilimize çevrilmiştir.

Bu liste, çocuklarımızı cinsel istismar ve tecavüzden korumak amacıyla ebeveynler için bir eylem planı olarak hazırlanmıştır.

Gündeme oturan cinsel istismar ve tecavüz haberlerinin yarattığı dehşet pek çok ebeveyn için alarm anlamına geliyor. Tecavüz ve istismarın korkunç bir sorun olduğunu önceden de biliyorduk ancak acilen harekete geçmek gerektiğini hiç bu kadar hissetmemiştik.

Pozitif cinsellik ve rıza kavramını savunan eğitmen ve yazarlar olarak, tecavüz ve cinsel istismarın tamamen tükendiği bir geleceği birlikte nasıl inşa edebileceğimiz üzerine kafa yorduk ve bu doğrultuda hazırladığımız önerileri sizlerle paylaşmak istedik.

Biz, ebeveynlerin bir yaşından başlayarak üniversite yıllarına kadar çocuklarını rıza konusunda eğitmesi gerektiğini düşünüyoruz. Buradaki asıl hedefimiz empati kurabilen ve rıza kavramının ne olduğu net bir şekilde bilen genç yetişkinlerin sayısını artırmaktır. Umarız ki, ebeveyn ve eğitmenler burada sıraladığımız eylem planını faydalı bulurlar ve bu sayede taciz ve tecavüzün azaldığı bir geleceği hep birlikte inşa edebiliriz.

Çocukların yaşlarına bağlı olarak hazırladığımız rehberi okul öncesi, okul dönemi ile ergen ve genç yetişkinler olarak üç bölüme ayırdığımız için doğrudan ilgili yaş aralığına giderek okumaya başlayabilirsiniz.

Çok küçük çocuklar için (1-5 yaşlar):

1. Oyun arkadaşına dokunmadan önce ondan izin istemesi gerektiğini öğretin.

Şöyle konuşabilirsiniz, “ Hadi Ege’ye vedalaşırken sarılmak isteyip istemediğini soralım, Merve.”

Eğer Ege “hayır” derse, neşeli bir şekilde çocuğunuza dönüp, “Peki,hadi Ege’ye el sallayalım” deyin.

2. Kendi yaptığı bir şeyin başka birisine nasıl zarar verdiğini ona açıklayarak empati kurmasına yardımcı olun.

“Şimdi bu oyuncağı istediğini biliyorum, fakat Murat’a vurduğunda, bu onun canını acıtır ve onu çok üzer. Ve biz Murat’a vurduğumuz için onun üzülmesini hiç istemeyiz.” gibi bir dil kullanın.

Çocuğunuzun ona vurulsaydı nasıl hissedebileceğini düşünmesine de yardımcı olun. Tüm bunlar, şefkatli bir ses tonuyla ve onu kucaklayarak yapılmalıdır, böylece çocuk utanç ve suçluluk hissetmeyecektir.

3. İhtiyacı olan kişilere yardım etmesi için ona yol gösterin.

Başka çocuklara yardım etmenin önemi hakkında onlarla konuşun, böylece zamanı geldiğinde güven veren yetişkinlere dönüşmelerini sağlamış olursunuz.

Çocuğunuzdan etrafta ne olup bittiğini dikkatle gözlemlemesini isteyin. Gözlem yapma ve yaşananları anlamlı olarak yorumlama davranışının kalıcı bir alışkanlığa dönüşmesini sağlayın.

Evcil hayvanınız varsa ondan örnek verin, “Ah, kediciğin kuyruğu sıkışmış! Ona yardım etmeliyiz!!”

İhtiyacı olan kişilere yardım ettiği için çocuğunuzu övün, fakat eğer ihtiyaç sahibi kişi bir yetişkinse, ona yardım edebilecek kişinin başka bir yetişkin olduğunu hatırlatın. Başı dertte olan kişileri fark edip size söylediğinde onu övün, böylece kime nasıl yardım edileceğini ayarlayabilirsiniz.

4. Çocuğunuza “hayır” ve “dur” kelimelerinin önemli olduğunu öğretin.

Bunu şöyle açıklayabilirsiniz, “Buse  ‘hayır’ dedi, ve ‘hayır’ kelimesini duyduğumuzda yaptığımız şey her neyse onu yapmayı hemen bırakmalıyız.”

Ayrıca çocuğunuza kendi “hayır’larına da saygı duyulması gerektiğini aşılayın. Birisi “hayır” dediğinde nasıl hemen duruyorsak, biz “hayır” dediğimizde de arkadaşlarımız hemen durmalıdır. Arkadaşımız “hayır” dememize rağmen durmuyorsa, onlarla oyun oynarken kendimizi iyi ve güvende hissedip hissetmediğimizi düşünmeliyiz. İyi hissetmiyorsak, başka arkadaşlar seçmenin kimseye sakıncası olmaz.

Ebeveyn olarak araya girmek zorunda kaldığınızı hissediyorsanız, yapmanız gerekeni yapın. Kibar olun ve diğer çocuğa “hayır” demenin ne kadar önemli olduğunu açıklayın. Çocuğunuz hem kendi hem de diğerleri için bunun ne kadar önemli olduğunu mutlaka içselleştirecektir.

5. Yüz ifadeleri ve beden dilini doğru okumaları için çocukları yüreklendirin.

Korkmuş, mutlu, üzgün, öfkeli, kızgın ve diğer duygular. Suratınızı bin bir şekle sokarak oynayacağınız tahmin oyunları çocuklara beden dilini nasıl okuyacaklarını öğretmek için müthiş bir yöntem olacaktır.

6. Birine sarılması, dokunması ya da öpmesi için ASLA zorlamayın, her ne olursa olsun.

Eğer büyükannesi bir öpücük ister ve çocuğunuz buna direnç gösterirse, ona “Belki büyükannene bir öpücük yollamak istersin.” gibi alternatifler sunun.

Daha sonra büyükanneye  neden bunu yaptığınızı açıklayabilirsiniz. Ancak, bunu çocuğun önünde büyük bir meseleye çevirerek yapmayın. Büyükanne için sorun olursa, bırakın olsun, sizin göreviniz çocuğunuz için en iyi olanı yapıp kendini mutlu ve güvende hissetmesini sağlayacak yolları öğretmek ve aynısını yapabilmesi için başkalarına yardım etmektir.

7. Banyoda kendi genital organlarını temizlemeleri için onları yönlendirin.

Elbette ebeveynlerin çocuklarına zaman zaman yardımcı olması gerekir fakat Ali/Ayşe’ye penis/vajinasının önemli olduğunu ve onun temizliğine dikkat etmesi gerektiğini söylemek, hem beden algısı hem de kendi bedeniyle barışık olması için etkili bir yol olacaktır.

Ayrıca, bedenini yıkamasına yardım etmeden önce çocuğunuzdan izin isteyerek, rıza kavramını öğrenmesi için ona rol model olmuş olursunuz. Çocuğunuz kendisine dokunulmasını istemiyorsa ona daima saygı duyun.

“Sırtını yıkayabilir miyim? Peki ya ayakların? Popon?” Çocuğunuz “hayır” derse keseyi eline verin ve “Tamam! Popişinin de yıkanması lazım. Göreyim seni!” deyin.

8. Günlük tercihlerinde evet ya da hayır deme fırsatı verin.

Bırakın kıyafetlerini kendisi seçsin ya da ne giyeceği, ne oynayacağı ya da saçlarını nasıl yapacağına kendisi karar versin. Elbette, sizin sözünüzün geçeceği zamanlar var (çocuğunuz kış kıyamet bir havada yazlık kıyafetini giymek istediğinde mesela), fakat sizin onu duyduğunuzu anlasın, güvenlik ve sağlığını önemsediğinizi fark etsin.

9. Çocukların ayıplanmadan kendi bedenleri hakkında konuşmasına izin verin.

Çocuklara kendi cinsel organları için kullanabilecekleri doğru kelimeleri öğretin, bedenleri ve cinsellikle ilgili sizinle rahatça konuşabilmelerini sağlayın.

“Bunu bana sorduğun için çok mutlu oldum!” deyin. Sorusunu tam olarak nasıl cevaplamanız gerektiğini bilmiyorsanız da deyin ki “Bunu bana sorduğun için mutlu oldum ama bu konuda biraz araştırmaya ihtiyacım var. Akşam yemeğinden sonra konuşalım mı?” ve konuşacağınızı söylediğinizde mutlaka sözünüzde durun.

Eğer onu susturup utandırmak gibi bir refleksiniz varsa, biraz daha pratik yapın. Gittikçe kolaylaşacaktır.

10. İçgüdüsel duygulardan konuşun.

Bazen nedenini bilemesek de kendimizi tuhaf, korkmuş ya da berbat hissederiz. Çocuğunuza hiç böyle hissedip hissetmediğini sorun ve onu dikkatlice dinleyin.

“İç ses”inin bazen doğru söylediğini ona öğretin ve eğer içgüdüsel duyguları kafa karıştırıcıysa, kendi duygularını anlamlandırıp bir karar verebilmek için her zaman size gelebileceklerini bilsin. Eğer istemezse kimsenin ona dokunmaya hakkı olmadığını her zaman hatırlatın.

11. “Kendi kelimelerinizi kullanın”

Öfke krizlerine karşılık vermeyin. Ne olup bittiğini anlatmak için basit kelimelerle kendilerini ifade etmelerini isteyin.

5-12 Yaş Aralığındaki Çocuklar İçin Yöntemler

Çocuklara erken yaştan itibaren başkalarının özel alanına saygı göstermeyi öğretmek empati duygusunu geliştirir.

1. Her ne kadar bazen kafa karıştırıcı da olsa, bedenlerinin değişmesinin aslında harika olduğunu öğretin.

Bu değişimleri -ister sallanan diş, sivilce ya da tüylenme olsun- ele alış biçiminiz, hassas konuları konuşmaya ne kadar istekli olduğunuzu gösterecektir.

Doğrudan ve bilimsel yaklaşın. Utanç verici ya da ayıp olduğunu düşünmeden çocuğunuzun soracağı her soruyu yanıtlayın. Ama hatırlatalım, eğer utanıp onları susturmaya çalışmak gibi bir refleks geliştirmişseniz, normal davranıncaya kadar pratik yapın.

2. İyi ya da kötü hissettiren şeyler hakkında kendilerini ifade etmeleri için onları yüreklendirin.

Gıdıklanmaktan hoşlanır mısın? Başının dönmesinden, peki? Başka nelerden hoşlanırsın? Neler seni iyi hissettirmiyor? Hasta olmak, belki? Ya da başka bir çocuk canını yaktığında? Çocuğunuzun aklına gelen her konuda duygularını özgürce ifade etmesine izin verin.

3. Çocuğunuza içinden geçtiği sürecin tamamen doğal olduğunu, bunu herkesin yaşadığını hatırlatın.

4. Oyun oynarken güvenlik kelimeleri kullanmayı öğretin ve arkadaşlarıyla kullanabileceği bir güvenlik kelimesi seçmesine yardımcı olun.

Bu göründüğünden çok daha gerekli çünkü bazı çocuklar kendi hayal dünyalarına dalmaya daha eğilimli olabiliyorlar. Savaş oyununda birbirlerini esir alırken kontrolsüz olabiliyor ya da tiyatro oyununda kavga eden karakterlerin rolünü biraz fazla abartabiliyorlar.

Bu yaşlarda, “hayır” demek oyunun bir parçası olabilir, bu yüzden tüm etkinliği kesmelerini sağlayacak bir kelimeye ihtiyaç olabilir. “ Fıstık ezmesi” gibi aptalca bir kelime ya da “Durun!” gibi ciddi bir kelime olabilir bu. İşe yarayan her kelime kabulümüzdür.

5. Çocuklara oyun aralarında herkesin keyfinin yerinde olup olmadığını kontrol etmelerini öğretin

Her fırsatta mola vermeleri gerektiğini öğretin ki böylece herkesin keyfinin yerinde olup olmadığını kontrol edebilsinler.

6. Oyun oynarken herkesin mutlu olduğunu ve aynı şekilde eğlendiğini görmeleri için birbirlerinin suratına bakmaları gerektiğini çocuklarınıza öğretin.

7. Arkadaşlarıyla oyun alanındayken olan biteni doğru yorumlamalarına yardımcı olun.

‘Durumu tersine çevirmek için neyi farklı yapabilirdin?’ diye sorun. Eve gelip zorbalığa maruz kalan bir arkadaşlarından bahsettiklerinde ‘Geri Sarma’ oyunu oynayın.

“Arkadaşına birinin vurduğunu söylemiştin. Müdahale edemeyecek kadar korktuğunu biliyorum. Ama eğer kasedi geri sarsaydık, aynı şey olduğunda arkadaşına yardım etmek için bu kez ne yapardın?” Süper kahramana dönüşmekten öğretmeni çağırmaya kadar her seçeneği gözden geçirin.

Zorlu konuları sizinle konuşabilmesi için ona destek olun.

8. Erkek-kız arkadaşları ya da aşık olmalarıyla ilgili olarak onları alaya almayın.

Hisleri ne boyuttaysa bu sorun değil. Eğer arkadaşlıkları daha çok aşka benziyorsa, bunun üzerine konuşmayın.“Tuğçe ile arkadaşlığınız nasıl gidiyor?” türünden sorular sorabilirsiniz ancak bu konuda konuşmak istememesine karşı hazırlıklı olmalısınız.

9. Davranışlarının başkalarını etkilediğini öğretin.

Bunu basit biçimlerde yapabilirsiniz. Gürültü yapan ya da çöp atan kişilere insanların nasıl tepki gösterdiğini gözlemlesinler. Sonra da bu durumla karşılaştıklarında kendilerinin ne düşüneceğini sorun. Atılan çöpü başkaları toplamak zorunda mı? Seçimlerinin başkalarını nasıl etkilediğini anlatın onlara. Gürültülü ve dağınık olabilecekleri doğru yer ve zamanları açıklayın.

10.  Yardım etmek için fırsat kollamayı açıklayın.

Çöp topluyorlar mı? Toplu taşıma aracında kitap okuyan birilerini rahatsız etmemek için sessiz kalabiliyorlar mı? Kapıyı tutmak ya da bir şey taşımak için yardım teklif ediyorlar mı? İnsanlara yardımcı olmak için yazılı olan ya da olmayan bazı davranışlar olduğunu anlatın.

Ergenler ve Genç Yetişkinler için

1. “İyi temas/kötü temas” eğitimi özellikle ortaokulda son derece önemlidir.

Çeşitli temas oyunlarının ortaya çıktığı yaşlardır: Popoya vurma, erkek çocuklarının birbirlerinin genital bölgelerine vurmaları, göğüs çimdiklemek gibi. Çocuklar bu oyunlardan söz etmeye başladığında, özellikle erkek çocukları kızların bundan hoşlandığını zannederler, fakat kızlar aslında hoşlanmadıklarını söylemektedir.

Bu oyunların insanları nasıl etkilediğini çocuklarımıza mutlaka anlatmalıyız. Üstünü kapatmak isteyeceklerdir ama onları konuşmaya yüreklendirmek ve kendilerine bu şekilde vurulsa ya da şiddetle karşılaşsa nasıl hissedeceklerini sormak çok önemlidir.

Eğer böyle bir davranışına tanık olursanız, baştan engel olun. Bu ‘’Erkek çocuğu işte’’ diye geçiştirebileceğiniz bir şey değildir. Bu, tacizdir ve hatta bazen tecavüzdür.

2. Özsaygı geliştirmelerini sağlayın.

Ortaokulda, zorbalık özellikle hedef kimlik ile yer değiştirir ve özsaygı 13 yaş civarında yere çakılır. 17 yaşındaki kızların % 78’inin bedenlerinden nefret ettiği rapor edilmiştir.

Küçük çocuklara ne kadar harika olduklarını sürekli söylüyoruz. Her nedense, ortaokula geldiklerinde bunu yapmayı bir anda bırakıyoruz. Halbuki bu dönem özsaygının oluşması için hayati bir zaman dilimidir. Fiziksel görünüşlerinin yanı sıra yetenek, beceri, nezaket gibi özelliklerini sürekli olarak hatırlatın.

“Babacığım! Biliyorum!” diyerek size omuz silkseler bile bunları duymak her zaman hoşlarına gidecektir.

3. Cinsellik üzerine konuşmaya devam edin ve ‘rıza’ meselesini de bu konuşmalara ekleyin.

Cinsel ilişki, cinsel yolla bulaşan hastalıklar ya da güvenli seks hakkında konuşmak için genellikle evlenmelerini bekleriz. Rıza hakkında ise hemen hemen hiç konuşmayız. Ortaokul hepsini konuşmak için en doğru zamandır. “ Partnerinin seni öpmeye hazır olduğunu nasıl anlarsın?” ya da “Bir kızın(ya da erkeğin) sana ilgi duyduğunu nasıl anlarsın?” gibi sorular sorun.

İstekli rıza kavramını açıklamak için harika zamanlardır. Öpmek ya da dokunmak için partnerinden izin istemesi gerektiğini konuşarak başlayabilirsiniz. Ona sadece “Evet” in evet anlamına geldiğini açıklayın. Rızasını almak için partnerinin “Hayır” demesini beklemesin.

Ortaokulda bu eğitimi alırsa ileriki yıllarda ona bunları tekrar anlatmak durumunda kalmazsınız ve daha önemlisi, birilerinin canı yanmadan kötü alışkanlıkları engellemiş olursunuz.

4. Testi kırılmadan engel olun.

Ortaokul, çocukların sadece kendi cinsiyetinden olanlarla cinsellik konuştuğu yaşlardır. Aşk ya da tutku hissetmeleri normal ve sağlıklı. Fakat ebeveyn ve eğitimciler olarak, çocukların başka çocuklardan birer obje gibi bahsetmelerine dur demek zorundayız. Unutmayın sizin kendi ilişkilerinizden nasıl bahsettiğiniz de onlar için model olmaktadır.

Bir çocuğun bir başkasından bu şekilde söz ettiğini duyarsanız, ona kimsenin cinsel obje olmadığını anlatın. Size gözlerini devirebilir ama kafasına girecektir. Unutmayın, onlara doğru rol model olacak yetişkinlere ihtiyaçları var.

5.  Bir öyle bir böyle davranmalarına neden olan hormonel değişikliklerin büyümenin bir parçası olduğunu açıklayın.

Kızgın, üzgün ya da yoğun duygularla savrulmaları anlamına gelen bu hormonel değişimler bu yaşlarda yaygın olarak görülen ve oldukça normal olan süreçlerdir. (Çevirmenin notu: ‘Ters Yüz’ isimli animasyon, farklı duygu durumlarını anlamlandırmak konusunda yardımcı olabilir.)

Çocuklarınıza ne hissederlerse hissetsinler bunu sizinle açıkça konuşabileceklerini söyleyin. Fakat kendi hisleri, arzu ya da ihtiyaçları kendilerinden başka kimsenin sorumluluğunda değildir. Çevrelerindeki insanlara saygı duymak ve nezaket göstermek konusunda hala çaba harcamaları gerekmektedir.

6.  Ergen ve genç erkeklere doğru erkekliğin ne olduğu konusunda yol gösterin.

Oğlan çocuklarıyla erkeklik algısı hakkında konuşulması gerekmektedir. Geçmişte erkeklik adı altında yapılan hataların ne olduğunu sorun. Sporcu ya da sahne sanatçısından kendini queer olarak tanımlayanlara kadar farklı ya da benzer erkeklik rollerini kucaklayan daha kapsayıcı bir anlayışı nasıl inşa edebiliriz? Bu sorgulamalar gelecekteki şiddetsiz erkekliğe giden yolun yapı taşları olacaktır.

Erkek çocuklarının sağlıklı bir erkeklik anlayışına sahip olabilmesi için bu konuşmalara ihtiyacı vardır ve tecavüz kültürünü ancak erkeklik algısını değiştirerek yıkabiliriz.

7.  Parti ve eğlence ile ilgili konuşurken dürüst olun.

Çocuklarınıza alkol ya da uyuşturucu kullanmalarını istemediğinizi açıkça belirtin. Ama gençler partilemeyi sever ve bu konuda yeterince bilgilendirilmeleri gerekir. Alkol alırlarsa hem kendileri hem de arkadaşlarının dikkatli olması için neler yapmaları gerektiğini sorun. Mesela şöyle:

• Alkolü fazla kaçırdığını nasıl anlarsın?
• Arabayı kullanan arkadaşın alkolü fazla kaçırdıysa ne yaparsın? (Böyle bir durumda mutlaka sizi araması gerektiğini söyleyin)
• Alkol ya da uyuşturucu kullanımının bağımlılık gibi tehlikeli bir noktaya ulaştığını nasıl anlarsın?
• Çok fazla alkol aldığında davranışların nasıl değişiyor? Öfkeli bir sarhoşa dönüşüp çevrendekilerin güvenliğini tehlikeye atacak kadar içtiğinde kendini onlardan nasıl korursun?
• Çok alkol aldığında birini öpmenin, dokunmanın ya da ilişkiye girmenin sorun olmayacağını nasıl anlarsın? Sarhoşken aldığımız sinyaller ya da verdiğimiz kararların bulanıklaşabileceğini anlatın. Özellikle işin içinde alkol olduğunda birine dokunmak ya da öpmek için izin istemeleri gerektiğini söyleyin.
• Alkollü ya da kafası iyi olan birine dokunulmaması ya da taciz edilmemesi gerektiğini tekrar tekrar açıklayın. Partide sarhoş olmuş bir akranına destek olması ve gerekiyorsa onun için yardım istemesi gerektiğini öğretin.
• Partilemekle ilgili çocuğunuzla konuşurken kullandığınız dile dikkat edin. Taciz ya da tecavüze neden olan asla kurban değildir. Doğru davranıp kimseye zarar vermeme sorumluluğu her zaman failde aranmalıdır.

8. Ciddi ilişki kurmaya başladığı andan itibaren seks ve rıza konularını konuşun.

Evet, tabii size bunları zaten bildiklerini söyleyecekler fakat sağlıklı rıza, partnere saygı ve sağlıklı cinsellik hakkında konuşmak sizin bu konulara verdiğiniz önemi ortaya koyacaktır. Rıza kavramı hakkında konuşmayı normalize edecek ve bu sayede partneri ile açıkça ve saygı çerçevesinde konuşmak alışkanlığa dönüşecektir.

9. Son olarak, unutmayın ki gençler her zaman sağlıklı cinsellik, rıza ve cinsel saldırı hakkında daha fazla bilgi edinmeye isteklilerdir.

Her zaman bir şeyler öğrenmek isterler ve cinsellik hakkında bilgi edinmek istediklerinde mutlaka bir yolunu bulacaklardır. Eğer aradıkları bilgiyi sunan kişi siz olursanız- sevgi dolu, dürüst olarak ve düzenli biçimde- sizden aldıkları bilgiyi geleceğe taşıyacaklardır

Doğru bilgiye ulaşmak bir şeyleri değiştirmek için ayağa kalkmalarına teşvik edecektir. Seyirci kalmak yerine ayağa kalkmak sadece dünyanın değil gençlerin de ihtiyaç duyduğu şeydir. Bunu yapabilmeleri için gereken malzemeyi onlara verelim.