Gelişen teknolojiyle neredeyse hepimiz gündemi internet üzerinden, sosyal medyadan takip eder olduk. Geçmişte bir iki gazete, dergi alıp incelerken şimdi yüzlerce farklı kaynağı kolayca takip edebiliyoruz ve bir haber bombardımanına tutuluyoruz. Artık haberi aldığımız kişiler sadece haberciler de değil. Sosyal medyayı kullanan herkes büyük kitlelere bilgi yayabiliyor. Kullanıcılar arasında zincirleme iletilen öznel nitelikte kopyala-yapıştır haberlere sıklıkla rastlıyoruz. Yandaş medya kuruluşlarının gerçek ile alakası olmayan bilgiler vermeleri, ideolojileri doğrultusunda halkta algı oluşturmaları ve kendi düşüncelerini empoze etme gayreti içinde olabilmeleri de söz konusu. Dolayısıyla tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de medya okuryazarlığı oldukça önemli bir konu hale geldi.
Medya okuryazarlığı; kaynağına bakılmaksızın her bilgiyi eleştirip sorgulayan bireyler olmayı ve bu doğrultuda bireyler yetiştirmeyi amaçlar. Medyada bilginin yanlış kullanımının ve aktarımının toplumdaki bireyler üzerinde oluşturduğu zararların en aza indirilmesi için başlatılmış bir girişimdir.
Açık Toplum Enstitüsü’nün (Open Society Institute) 2018 Medya Okuryazarlığı Endeksine göre; Türkiye medya okuryazarlığı alanında sondan ikinci olurken, en üst sırada eğitim kalitesi ile her zaman adından söz ettiren Finlandiya bulunuyor. Listenin üst sıralarında Danimarka, Hollanda, İsveç, Estonya ve İrlanda bulunurken Türkiye ile birlikte dezenformasyonun en kolay yayıldığı ülkeler, Balkan ülkeleri olarak görülüyor. (kaynak: teyit.org)
European Journalism Centre (EJC) tarafından geçtiğimiz senelerde duyurulan, Korsan Parti Hareketi’nin öncülüğünde ve Mehmet Atakan Foça’nın editörlüğünde Türkçeleştirilen “Verification Handbook” (Doğrulama El Kitabı) online bilginin nasıl doğrulanacağı, yanlışların nasıl düzeltileceği ile ilgili etik ilkelere ve doğrulama adımlarına yer veriyor. Kitaba internet üzerinden PDF formatında yasal olarak ulaşmanız mümkün.
Biz sizin için sosyal medyadaki yayın kaynaklarının ve kullanıcı içeriklerinin doğrulama adımlarını paylaşacağız:
1. Profilin gerçekliğini kontrol etmek
Profile link vermiş web sayfaları, lokasyon bilgileri, önceden yayınlanmış fotoğraflar ve videoları, önceki durum güncellemeleri ya da tweetleri inceleyin.
Profil sahibinin arkadaşları ve onları izleyenler kimler?
Kimleri takip ediyorlar?
Diğer kullanıcıların listelerinde de bu profil yer alıyor mu?
Tanınmış bir kişinin profili söz konusu ise mavi tikli onaylanmış hesap olup olmadığını kontrol edin.
2. Fotoğraf ya da video içeriklerini kontrol etmek
Sorulacak ilk soru elinizdeki görüntünün orijinal olup olmadığıdır. TinEye veya Google Images gibi tersine arama araçları kullanarak elinizdeki görüntünün daha önce yayınlanıp yayınlanmadığını kontrol ediniz.
Yükleyicinin dijital ayak izlerini incelerken şu sorular kullanışlıdır:
Hesabı tanıyor muyuz?
Hesap sahibinin içeriği ve bilgi paylaşma yöntemleri geçmişten beri güvenilir mi?
Hesap nereden oluşturulmuş?
Hesap geçmişinden hareketle, yükleyici nerede bulunuyor?
Video, görsel tanımları tutarlı ve çoğu spesifik bir konumdan mı? Videolarda görsellerde tarih var mı?
Eğer hesaptaki videolarda logo kullanılıyorsa, bu logo videolar arasında tutarlı mı? Bu logo YouTube veya Vimeo hesabının avatarıyla eşleşiyor mu?
Yükleyici haber kurumları ve diğer YouTube hesaplarına ait videoları “kazıp çıkarıyor” mu, yoksa yalnızca kullanıcı üretimi içerik mi yüklüyor?
Yükleyici videodaki anlatımla eşleştirilebilecek argo veya herhangi bir lehçe kullanarak mı yazıyor?
Bu hesaptaki videoların kalitesi tutarlı mı? (YouTube’da Ayarlar menüsüne ve ardından Kalite’ye girip mevcut olan en yüksek kaliteyi belirleyin.)
Video tanımlarındaki video isimlerinde .AVI veya .MP4 gibi dosya uzantıları var mı? Bu videonun bir cihazla doğrudan yüklendiğini gösterebilir.
YouTube videosunun tanımında “Uploaded via YouTube Capture” yazıyor mu? Bu videonun bir akıllı telefonla kaydedildiğini gösterebilir.
3. Orijinal yükleyicileri belirlemek ve onlarla iletişime geçmek
Kullanıcı tarafından oluşturulan içeriği doğrulamanın nihai amacı orijinal yükleyicileri belirlemek ve onlarla iletişime geçmektir.Kaynak ile iletişime geçildikten sonra sorulması gereken sorular arasında görüntü kayıt edilirken kayıt edenin nerede durduğu, neden orada bulunduğu, tam olarak ne görebildikleri, kayıt için ne tür bir kamera kullandıkları yer alır.
4. Olay Tarihinin Doğrulanması
Bir video görüntüsünün tarihinin doğrulanması, doğrulanma sürecinin en zor aşamalarından biri olabilir. Bazı aktivistler bu zorluğun farkında olarak videonun çekildiği gün basılmış bir gazeteyi tarihi açıkça görülecek şekilde kayıt sırasında videoda gösterirler ve videoyu paylaşırlar. Bu elbette yeterli kanıt sayılamaz ancak videoyu yükleyen kişi, organizasyonlar tarafından biliniyorsa ve ona güveniliyorsa o güne ait bir gazetenin videoda görünmesi yardımcı ek bir bilgidir. Bir yerdeki belirli bir tarihteki hava durumu raporlarını sunan siteleri, görüntüdeki hava durumuyla eşleşiyor mu diye kontrol etmek için kullanabilirsiniz.
5. Olay Yerinin Doğrulanması
İçeriğin sadece küçük bir yüzdesi otomatik olarak coğrafi konumu belirleyebiliyor. Ancak haritalama platformları Google Maps, Google Earth, Wikimapia aracılığıyla içeriğin ilk kontrolleri yapılabilir. Konum belirlemenin zorluğundan haberdar olan aktivistler çekimlerinin başında ya da sonunda kamera ile yukarı doğru pan yaparak çevredeki, harita üzerinde tespit edilebilecek, uzunca bir kule, minare ya da katedral ya da işaret levhasını görüntüye alırlar.
6. Çapraz Kontrol
Diğer yayınlar bu haberi nasıl aktarıyor? Saygın kaynaklar arasında genel bir fikir birliği var mı? Görüşme yapılan kişiyi ve kaynak olarak kullanılan kişiyi hesaba katmak gerekir. Bu kişi hikaye ile ilgili bir uzmanlığa sahip mi? Çeşitli bakış açıları göz önünde bulunduruluyor mu?
7.Önyargıları gözden geçirme
Yazı önceden kabul ettiğiniz görüşlerinizi destekliyor mu? Çünkü destekliyorsa bu yazıdaki yalanları görmeniz çok daha zor olacaktır.
8. Çıkar ilişkisini gözden geçirme
Sizin bu haberi okumanızdan kim kazanç sağlıyor? İlk olarak, haberi yayımlayan web sitesinin veya medya şirketinin adına bakın. Şirketin veya kuruluşun misyonunu bilmeseniz, bu bilgileri kolaylıkla bulabilir misiniz? Kuruluş veya şirket çok belirli ve dar bir gündemi destekliyor gibi görünüyor mu?
