İlişkilerde manipülasyon ve duygusal şiddet nedir?

Psikolojik manipülasyon, yetersiz, aldatıcı ve hatta taciz edici stratejiler yoluyla başkalarının algısını veya davranışlarını değiştirmeyi amaçlayan bir sosyal etki türüdür. Sosyal etki genellikle karşı tarafa kabul veya reddetme seçeneği sunduğunda, aşırı baskıcı olma olmadığında, sömürü amacı taşımadığında zararsız olarak algılanır. Ancak zararlı manipülasyonu bundan ayıran en önemli özellik; karşı tarafa zarar vermesi, manipülatörün asıl amacının gizli olması, mağdurun zaaflarının bilinerek doğrudan ya da örtülü saldırganlık içermesi, maddi ya da psikolojik bir çıkar elde etmeye dönük olmasıdır.

Psikolojik manipülasyonda, bir taraf diğerini duygusal baskı altına alıp, hareket alanını kısıtlar. Kişi kendi zekasını, özgür iradesini, duygularını, mantığını kullanamaz duruma gelir ve bunu fark etmesi çok uzun zaman alabilir. İkili ilişkilerde yaşanan duygusal manipülasyon, psikolojik şiddet biçimleri içerisinde en tehlikeli ve en görünmeyen yöntemlerden birisidir.

Gaslighting İngilizcede yerleşmiş bir kullanımı olan “to gaslight someone” bireye uygulanan psikolojik bir manipülasyon çeşidini tanımlasa da bu kullanımın Türkçede birebir karşılığı yoktur.” Gas light” gaz lambası anlamına gelir. Bir manipülasyon yöntemi olarak “gaslighting” adını ilk kez 1938’de sahnelenmiş bir oyundan alır. Ingrid Bergman’ın başrolünde oynadığı film Gaslight adıyla sinemaya uyarlanmıştır.

Film erkek karakterin kirli işlerini saklayabilmek uğruna karısının akıl sağlığından şüpheye düşmesi için yaptığı manipülasyonları konu alır. Bunlardan biri gaz lambasının her gün daha az aydınlatmasıdır. Kadın lambayla kimsenin oynamadığını sanarken açıklayamadığı başka olaylar da eklenince kendi algısından şüphe etmeye başlar.

Gaslight yöntemi, en basit şekilde karşı tarafın gerçeklik algılarıyla oynayarak onu, zihniyle gerçek dünya arasında bir tıkanmaya, bağlantı bozukluğuna yol açacak şekilde ciddi ve şiddetli psikolojik baskı altına almaktır.

Gaslighting yapan kişi daha önce söylediği bir şeyi ya da yaşanan bir olayı inkar ederek veya tam tersine gerçekleşmemiş olayları ve söylenmemiş sözleri yaşanmış gibi anlatarak başlar. Anlattıklarının yanlış olduğunu söylediğinizde ise kendinden emin bir tavırla sizi yalanlayarak çeşitli şekillerde şüphe tohumları eken yanıtlar verir.

Gaslighttaki en önemli unsur, eylemin uygulanan kişiye istediği etkiyi verene kadar devam etmesidir.

Psikolojik Manipülasyon Yapan ve Manipülasyona Uğrayan Bireylerin Özellikleri

Duygusal manipülasyon yaşanan bir ilişkide, manipülatörün kişilik yapısının benmerkezci olması ve manipüle edilen bireyin kişilik özellikleri belirleyici faktörlerdir. Manipülasyon uygulayan kişilerde narsist kişilik özellikleri ve antisosyal davranış bozukluğu görülme sıklığı yüksek bulunmuştur. Buna karşılık, başkaları tarafından onay ve kabul görme ihtiyacı yüksek, olumsuz duygulardan kaçınan, hayır diyemeyen, özgüven eksikliği yaşayan, dış denetim odağına sahip bireyler manipülasyona daha açıktır.

Manipülatörün En Sık Kullandığı Stratejiler

Yalan söyleme, duygu sömürüsü, kurban rolünü oynama, aşağılama ve provokasyon, duygusal şiddet, mahrum bırakma, suçluluk duygusu yaratma ve egoyu okşama şeklinde özetlenebilir. Bu stratejilerin hangilerinin ne zaman ve ne düzeyde kullanılacağını, kurbanın kişilik özellikleri, ortam, manipülatörün amacı ve ihtiyacı belirler. Tüm bu stratejilerin ortak amacı kişiyi daima kendi yanında tutmaktır.

Manipülasyon her zaman kişisel kazanç arayışıyla yapılmaz. Karşıdaki kişi için neyin doğru ve yararlı olduğunu bildiğini düşünen, ya da bireyin ne yönde karar vereceğini kontrol etmeye çalışan kişiler de manipülasyonu kullanabilir. Böyle bir durumda, ilişkinin üyelerinden biri baskın rol üstlenir ve diğeri teslim olan taraftır.

Manipülasyon, bireyin yakın çevresindeki birinden geldiğinde fark edilmesi daha da zorlaşır. Duygusal manipülasyonun kurban açısından sonucu, benlik saygısının azalması ve ortadan kalkması, yoğun bir umutsuzluk sonucu yerleşik hale gelen anksiyete ve depresyon gibi psikolojik rahatsızlıkların ortaya çıkmasıdır.

Bir Manipülatörün En Sık Uyguladığı Davranışlar Nelerdir?

1.Öfke ve gazabından çekinildiği için istekleri yerine getirilir.

2. Aşırı fedakar davranarak istediklerini elde eder.

3. Söylemesi gereken şeylerde gerçeğin bir kısmını saklar.

4. Bir gerçeği saklamak için dikkatleri başka konulara çekmekte ustadır.

5. Gerçek özelliklerini saklamakta başarılıdır.

6. Arkadaşlarını,sevgililerini genellikle düşük özgüvenli insanlardan seçer.

7. Başkalarının hassas yönlerini keşfetmekte ustadır.

8. Sadece kendisine karşı aşırı fedakar arkadaşlarını sever.

9. Amacına ulaşmak için bağırıp çağırır ve çevresindekileri tehdit eder.

10. Karşısındakini aşağılayarak ve küçük düşürerek istediği yöne sevk eder.

11. Başkalarına zarar verebilecek kadar acımasız davranır.

12. Başkalarına ona duygusal olarak ne kadar bağımlılarsa o kadar fazla kıymet verir.

13. İsteğini bazen alışılmadık, sıra dışı bir şekilde ifade ederek amacına ulaşır.

14. Bir konuşma kendisini rahatsız etmeye başladığında konuyu değiştirir.

15. Bir sözü ya da davranışı insanların karşısında çok sık tekrarlayarak onları ikna eder.

16. Çoğu zaman gerçek niyetini arkadaşlarından saklar.

17. Duygu sömürüsü yapmayı sever.

18. Haksız olduğu zamanlarda da üste çıkmayı becerir.

19.Hayır demeyi beceremeyen insanlarla birlikte olmak hoşuna gider.

20. İnsanlara küserek onlardan istediklerini elde etme yöntemini kullanır.

21. İnsanlara, onların görmek istedikleri kişi gibi davranmayı iyi bilir.

22. İnsanların ona verdikleri değerden yararlanarak çıkar sağlar.

23. İnsanların duygusal olarak hassas oldukları noktaları isteklerini kabul ettirmek için kullanır.

24. İnsanların egolarını okşayarak onlar üzerinde etkili olur.

25. İnsanların en çok arzuladığı şeyleri bilmek onları yönetmek için kullandığı etkili bir yoldur.

26. İnsanların zayıf taraflarını keşfetmekte iyidir.

27. İstediğini elde etmek için karşındakini bencillik ya da ilgisizlikle suçlar.

28. İşine gelmeyen şeyleri görmezlikten gelir.

29. Kelime oyunları yaparak kafaları karıştırmakta iyiyidir.

30. Kendine acındırarak amacına ulaşır.

31. Kontrolünü ona bırakan arkadaşları ve sevgilileri daha çok tercih eder.

32. Konuşmak istemediği şeyler olduğunda kaçamak ve alakasız cevaplar verir.

33. Mağdur edilmiş, kurban rolünü oynayarak amacına ulaşır.

34. Saklamak istediği bir şey olduğunda laf kalabalığı yaparak konuyu başka yönlere çekmekte iyidir.

35. Sevgi ve ilgisini keserek insanları bir şeye ikna etme yolunu kullanır.

36. Üzgün olmadığı zamanlarda üzülmüş gibi davranır.

37. Yalan söyleyecekse, önce küçük doğruları itiraf ederek işe başlar.

38. Yanlış bir şey yaptığında ısrarla inkar ederek sorunu çözebilir.

39. Yaptığı davranışlara bahane ve sebep bulmakta ustadır.

Bir manipülatör kurbanını kendi isteğini yapmaya yönlendirmek için fiziki zorlamalara girişmeyi tercih etmez. İlişkinin içindeyken karşınızdakinin bir duygu illüzyonisti olduğunun farkında olmayabilirsiniz. Biri size “Zorla mı yaptırdı?” sorusunu sorduğunda düşünmeden ilk anda vereceğiniz yanıt “Hayır“dır.

Oysa ilişkilerinizden psikolojik yaralar almamak için üzerinizde oynanan oyunların başlı başına birer zorlama ve birer şiddet örneği olduğunu farketmeniz gerekmektedir.

23. 08.2020 Güncelleme: Yazı Doç. Dr. Hasan Yılmaz’ın “İnsan İlişkilerinde Manipülasyon Ölçeği” çalışmasından derlenmiştir.